گزیدهای از سخنان دکتر مخبر دزفولی سیزدهمین همایش سالانه اساتید ودانشجویان ایرانی خارج از کشور؛ تحلیلی اساسی از دستاوردهای علمی ایران در چهل سال انقلاب اسلامی
دکتر محمدرضا مخبر دزفولی؛ عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
در چهلسالگی انقلاب و در آغاز دهه پنجم آن، شاهد پیشرفت و مرزگشایی مداوم و پیوسته جریان علمی هستیم. برای بسیاری جای سؤال است در کشوری که درصد کمی از GDP را به علم اختصاص داده، اینهمه پیشرفت از کجا آمده است؟ برخی این پیشرفت را تصادفی میدانند اما بنده مدعیام که تمام یا اکثر اتفاقات در حوزه علم و فناوری بر اساس برنامه صورت گرفته است. ما زیرساختهای سختافزاری و نرمافزاری حوزه علم و فناوری را تامین کردهایم و به تهیه اسناد راهبردی و نقشههای راه آینده و چشمانداز علم و فناوری پرداختهایم. در این میان آگاهیم که مزیت نسبی ما از همان ابتدا نیروی انسانی بوده به همین دلیل به تربیت و بهکارگیری نیروی انسانی در رشتهها و زمینههای مختلف روی آوردهایم. برای فهم بهتر چگونگی رسیدن به جایگاه فعلی، در گام اول به آنچه در این چهلسال در فضای علمی کشور رخ داده میپردازیم.
نهضتهای علمی بعد از انقلاب را میتوان در دهههای مختلف مورد بررسی قرار داد. دهه اول، تبدیل دانشگاه وابسته به غرب به دانشگاه در خدمت مردم و جامعه و مستقل بود. وقوع انقلاب فرهنگی و مشارکت دانشگاهیان در متن انقلاب و شکلگیری جهاد سازندگی، سپاه پاسداران، تسخیر لانه جاسوسی و دفاع از کشور در دوران جنگ تحمیلی از موارد بارز این دهه است. در این دوران، شکلگیری فعالیت علمی در دانشگاهها با اتمام جنگ و بازسازی خرابیهای آن همزمان با ایجاد و گسترش دورههای تحصیلات تکمیلی در اواخر دهه شصت باعث شد آموزش عالی، گسترش کمّی قابل ملاحظهای را تجربه کند.
نتایج و دستاوردهای این دهه شامل افزایش تعداد دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، شکلگیری دانشگاههای جدید هم در وزارت علوم و هم در وزارت بهداشت، افزایش ظرفیت دانشگاهها و پذیرش چندین برابری دانشجو، صدور مجوز برای راهاندازی دورههای فوق لیسانس و دکتری برای بسیاری از رشتههای وزارت علوم و نیز دورههای تخصصی و فوق تخصصی برای غالب رشتههای وزارت بهداشت و تمرین حضور در رقابتهای تولیدات علمی بینالمللی و چاپ مقالات در نشریات گوناگون بود.
در دهه دوم یا دهه هفتاد نام ایران در سطح جهان علم ظهور یافت. در ابتدای دهه، رتبه ایران در تولید علم جهانی ۶۷ بود و این عدد در انتهای دهه و سال ۱۳۷۹ به ۴۸ رسید. در حقیقت تا قبل از این دهه نامی از ایران نه در کلان تولید علم و نه در علوم و فناوریهای پیشرفته و نه در نمایهها و منابع جهانی مطرح نبود. بر این مبنا، نظام تلاش کرد به تدارک زیرساختها در ابعاد سختافزاری و بهویژه در ابعاد نرمافزاری بپردازد و با تربیت نیروی انسانی قابل، دانشمند، بااستعداد و سختکوش جنگدیده و پرانگیزه، خود را برای ورود به عرصههای پیچیده و در مواردی ممنوعه آماده کند.
با این استعداد وارد دهه سوم یا دهه هشتاد شد. این دهه، دهه حرکت جهادی و باور به اینکه ما میتوانیم لقب گرفت که در آن، شاهد رشد تولیدات علمی و حرکت جهشی به سمت پژوهش و توسعه فناوری بهویژه فناوریهای پیشرفته بودیم. در این دهه سهم ایران از تولید علم جهانی از ۱۴ صدم درصد در ابتدای دهه به ۱.۱۲ درصد در انتهای دهه هشتاد رسید. در این دهه، مراکز علمسنجی جهان اعلام کردند که سرعت رشد علمی ایران بسیار بیشتر از متوسط جهانی و در برخی سالها تا ۱۳ برابر متوسط جهانی است. همچنین ایران در این دهه سریعترین میزان رشد در تولید علم جهان را داشته است. جنگ عراق علیه ایران یکی از سهمگینترین جنگهای جهان بود، ولی جمهوری اسلامی ایران بعد از آن رشد سریعی را در تولید علم تجربه کرد. بیشترین رشد را در مقایسه با کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین داشته است.
در دهه ۹۰ توجه همزمان به افزایش کمیّت و کیفیت تولیدات علمی مد نظر قرار گرفت. بر این مبنا شیوههای سختگیرانهای برای مقالات، مد نظر قرار گرفت: تهیه و اعلام فهرست سیاه و سفید نشریات علمی، امتیازندادن به انتشار مقاله در نشریات فاقد اعتبار، اختصاص اعتبار پژوهشی اعضای هیأت علمی فقط برای نشریات بسیار باکیفیت، اعطای امتیاز به انتشار مقالات با مشارکت دانشمندان داخلی و خارجی و کار گروهی و هدفگذاری برای چاپ آثار استادان و محققان در نشریات و مجلات برتر علمی جهان، نمونهای از این راهبرد جدید است. در نتیجه چنین راهبردی، آثار خوب و ماندگاری شکل گرفت. ارجاعات به آثار و مقالات دانشمندان ایرانی رشد قابل توجهی کرد و دانشگاههای کشورمان یکی پس از دیگری در فهرستهای ردهبندیهای دانشگاههای جهان قرار گرفتند، بهگونهای که حداقل نام بیست دانشگاه کشورمان در رتبهبندیهای جهانی قابل رؤیت است. بر این مبنا، مقالات داغ و پر ارجاع دانشمندان ایران از حدود ۷۸ مقاله در سال ۲۰۱۰ به بیش از ۴۶۱ مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده و هماکنون بیش از ۲۰۸ محقق و دانشمند ایرانی جزو یک درصد دانشمندان برتر جهان هستند.
البته در این میان باید به بروز برخی بداخلاقیها در عرصه انتشار مقالات علمی اشاره کرد. بهعنوان مثال متاسفانه سرقت علمی در همه کشورهای جهان از جمله ایران وجود دارد. برای مقابله با این روند و جلوگیری از آن باید با بداخلاقیهای علمی برخورد جدی صورت بگیرد؛ از بزرگ جلوهدادن آن در مقابل جریان بزرگ علمی کشور خودداری کنیم و در حوزه اخلاق علمی، قوانین و مقررات لازم را در کشور وضع کنیم.
نکته قابل تامل این است که بزرگنمایی این پدیده زشت، از سوی عناصر مشکوک خارجی و داخلی برای لکهدارکردن حرکتهای علمی ایران از چندین سال قبل در دستور کار دشمن قرار گرفته است. برای مثال مجله ساینس، عکسی از روبروی دانشگاه تهران گرفته و هیاهویی برای تقلبی نشان دادن پیشرفتهای علمی کشور به راه انداخته است. همچنین دانشگاه استنفورد در گزارشی سعی در فانتزی نشاندادن رشد علمی کشور داشته است. در پروژه ۲۰۴۰ استنفورد - ایران ۲۰۴۰ در سال ۲۰۱۶، هفت مستند منتشر شده که جدیدترین مستند این پروژه: «خروجیهای علمی ایران، کمیّت، کیفیت و فساد» در فوریه ۲۰۱۹ است. در این مستند، نویسندگان ابتدا به تحولات علمی شگرف ایران اشاره میکنند: از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۸ ایران از تعداد ۱۰۰۰مقاله به انتشار بیش از ۵۰ هزار مقاله دست یافته است، یعنی رشد ۵۰ برابری و سهم ایران از تولید علم جهان در این بازه زمانی از ۰.۱٪ چگونه به ۶.۲٪ رسیده است؟ بعد تلاش میکند این پیشرفتها را با کنار هم قرار دادن موضوعات درست و نادرست مورد تشکیک قرار دهد و سرانجام نتیجه دلخواه خود را میگیرد که همان پایینبودن کیفیت، سرقت علمی و فساد است.
گزارش استنفورد تناقضات درونی دارد. در گزارش آمده است که ۷۲٪ مقالات در مجلات معتبر بینالمللی و ۱۹٪ در مجلات داخلی منتشر شدهاند و تنها ۹٪ در مجلات بیکیفیت به چاپ رسیدهاند، اما بر خلاف دادهها و یافتههای گزارش خود، تلاش زیادی برای اثبات فساد علمی و نیز بیکیفیتبودن مقالات کرده است. در گزارش آمده است: «۸۰٪ مقالات کشور را دانشمندان و استادان مقیم ایران منتشر کردهاند و تنها ۲۰٪ با همکاری محققان خارج از کشور بوده که از این تعداد نیز تنها ۶.۵٪ موارد نویسنده مسئول مقاله مقیم خارج از کشور بوده است.» با این حال سعی کرده ثابت کند آنجا که مقالات باکیفیت، چاپ و منتشر شده، به دلیل حضور و مسئولیت محقق و یا استادان خارج از ایران بوده است. گزارش تلاش دارد غیرسیاسی جلوه دهد اما وقتی حامیان مالی گزارش را دنبال میکنیم به «حمید و کریستینیا مقدم» و افراد دیگر از معاندین و سلطنتطلبها از جمله اردشیر زاهدی میرسیم.
ما بر مبنای اهداف سند نقشه جامع علمی کشور، سه قلمرو علم و فناوری را مد نظر داریم. این سه شامل مرجعیت علمی، آموزش و توسعه علوم و فناوریهای نوین و اولویتدار است. همچنین بر مبنای همین سند، دو هدف کلان داریم؛ هدف کلان ۱ دستیابی به جایگاه اول علم و فناوري در جهان اسلام و احراز جایگاه برجسته علمي و الهامبخشي در جهان است و هدف کلان ۲ ناظر به استقرار جامعه دانشبنیان، عدالتمحور و برخوردار از انسانهای شایسته، فرهیخته و نخبه برای احراز مرجعیت علمی در جهان است.
در پایان توجه شما را به این نکته جلب میکنم که تمدنسازی سه وجه دارد؛ یک وجه ناظر به علم و فناوری است. وجه دیگر به اقتصاد برمیگردد و وجه سوم از معنویات سخن میگوید. تجربه تمدن اسلام چه در بغداد و چه در اندلس نشان داد که آمیختگی با معنویت و باورهای دینی، باعث جهش تمدنی میشود.
نظرات ( 0 )