به جریان انداختن چرخش نخبگان نوآور00 نظر

ضرورت مطالعه و بررسی مهاجرت نخبگان و مهم‎ترین چالش پیش روی پژوهشگران زمینه مهاجرت متخصصین، جمع آوری اطلاعات است؛ عدم توازن بین متخصصین مهاجر از ایران و متخصصین مهاجر به داخل کشور.

 

مقدمه

جریان نخبگان از ابعاد جهانی‌سازی است. کشورهای توسعهیافته با استفاده از این واقعیت و همچنین اعمال سیاست‌های جذب نخبگان، این منابع دانشی اقتصاد دانش‌بنیان را به سمت خود جذب می‌کنند. گزارش سازمان ملل (۲۰۱۸) نشان می‌دهد مهاجرت از کشورهای آسیا و اقیانوسیه از سال ۲۰۰۵ شتاب گرفته است. همچنین بانک جهانی آورده است چه در کشورهای مبدأ و چه در کشورهای مقصد مهاجرت، عموماً نسبت متخصصین مهاجر به کل جمعیت مهاجر مربوطه، از نسبت متخصصین محلی به کل جمعیت هر کشور بیشتر بوده است.

جریان مهاجرت دوسویه نخبگان، پدیده چرخش نخبگان را شکل داده و بر این باور است که این مهاجرت‌ها باعث فربهی دانش و تکنولوژی بشر می‌شود. چرخش نخبگان در صورتی پدیدهای مطلوب برای یک کشور قلمداد می‌شود که بین مهاجرت نخبگان از آن کشور و مهاجرت به داخل آن کشور توازن وجود داشته باشد. مجمع جهانی اقتصاد (در سال ۲۰۱۹) ده کشور برتر در جذب افراد ماهر و متخصص را معرفی کرده است. متوسط سطح حمایت از مالکیت فکری  در این کشورها در سال ۲۰۱۸ ، ۴۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. از آنجایی که حفاظت از حقوق مالکیت فکری از جمله زیرساخت‌های جذب نوآوری کشور است (الهی، شعبان، ۱۳۹۴)، به نظر می‌رسد سطح بالای حقوق مالکیت فکری در این کشورها در جذب نخبگان مؤثر بود‌ه‌است. ایران در گزارش بانک جهانی (۲۰۱۶) جزء ۳۰ کشور اول ارسال‌کننده مهاجر قرار ندارد ولی براساس آمارهای رسمی بیش از ۹۰% ایرانیان مهاجر به کشورهای OECD در مشاغل با مهارت‌های بالا یا نیازمند به مهارت متوسط فعال هستند (پژوهشکده مطالعات فناوری، ۱۳۹۵).

عدم توازن بین متخصصین مهاجر از ایران و متخصصین مهاجر به داخل کشور ضرورت مطالعه این بحث را نشان می‌دهد. مهم‎ترین چالش پیش روی پژوهشگران زمینه مهاجرت متخصصین، جمعآوری اطلاعات است. میگوئلز و فینک (۲۰۱۴)، مخترعین را نماینده متخصصین درنظر گرفته و با استفاده از اطلاعات ملیت و محل اقامت آنان در پرونده‌های ثبت اختراع، مجموعه دادههای جابجایی مخترعین را تهیه و در گزارش آماری سازمان جهانی مالکیت فکری، وایپو، منعکس نموده‌اند. این گزارش هنوز مورد استناد پژوهش‌های مهاجرت متخصصین قرار می‌گیرد.

 

تحقیقات

محققانی که به بررسی رابطه بین نوآوری و مهاجرت پرداخته‌اند، دریافته‌اند که مهاجران از نظر کمیت و احتمال موفقیت در دستیابی به اختراعات، بر عملکرد تولید نوآوری در کشورهای مقصد تأثیر مثبت گذاشتند. نتیجه آنان با دانسته‌های قبلی مبتنی بر این که انتشار دانش، بویژه دانش ضمنی، از طریق تعاملات مستقیم انسانی صورت می‌گیرد، متناسب است. یعنی تبادل دانش بین متخصصین بسیار ماهر از طریق نزدیکی، قرابت و تجمیع فعالیت‌ها انجام می‌گیرد (Ó Huallacháin & Lee, ۲۰۱۱: ۶۷:۸۸).

یافته‌ی فوق، برای گروه‌های مختلف مهاجران متخصص شامل مهاجران دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی، دانشمندان و کارآفرینان(Bettin et al, ۲۰۱۹: ۵۵-۶۶) یا مخترعین  مورد بررسی قرار گرفته است و به نتایج مشابه رسیده‌اند.

همچنین پژوهشگران در مطالعات خود به آثار مهاجرت معکوس نخبگان و یا ((توسعه نخبگی )) اشاره کرده‌اند. انتقال دانش عملی کسب و کار، پرداخت‌ها و جریان‌های مالی، ارتقاء بهره‌وری محلی و ایجاد فرصت شغلی، شبکه‌سازی و ارتباطات، انتقال تجربیات مدیریتی، افزایش نوآوری سایر بنگاه‌ها، انتقال دانش و فناوری و انتقال ظرفیت سایر بنگاه‌ها از جمله منافع مهاجرت نخبگان برای کشور مبدأ ذکر شده‌اند.

نقوی و استروزی (۲۰۱۵) دریافته‌اند که گرچه مهاجرت باعث از دست رفتن نخبگان می‌شود ولی تحت نظام مالکیت فکری مناسب علم کسب‌شده توسط آنان به کشور مبدأ جریان یافته و میتوان از آن بهره‌برداری نمود و بدین ترتیب نظام حقوق مالکیت فکری با ایجاد فضای مناسب باعث ارتقای نوآوری می‎شود. شاه‌آبادی و دیگران (۱۳۹۱)، در مقاله خود بر روی بررسی رابطه تقویت حقوق مالکیت فکری با مهاجرت نخبگان از کشور خود به صورت عام، متمرکز شده‌اند و مقاله آن‌ها شامل بررسی پدیده چرخش نخبگان و مهاجرت دو سویه در فضای بینالمللی نیست. نویسندگان نتیجه‌گیری کرده‌اند که حمایت از حقوق مالکیت فکری ارتباط منفی با مهاجرت نخبگان در هر دو گروه توسعه‌یافته و در حال توسعه دارد با این تفاوت که این رابطه در کشورهای در حال توسعه بی‌معناست و در کشورهای توسعه‌یافته معنادار است.

 

فرضیه اصلی مطالعات

با بررسی مطالعات، مسئله سطح حقوق مالکیت فکری مؤثر بر گردش متوازن نخبگان در قالب دو فرض زیر قابل صورت‌بندی است:

فرضیه اول: بین سطح حقوق مالکیت فکری و انتخاب کشور به عنوان مقصد مهاجرت نخبگان همبستگی وجود دارد.

فرضیه دوم: بین چرخش نخبگان و سطح حقوق مالکیت فکری همبستگی وجود دارد.

 

شاخص حقوق مالکیت فکری

شاخص مالکیت فکری در این مقاله براساس گزارش اتحاد حقوق دارایی‌ها  بدست آمده است. این شاخص میزان حفاظت از دارایی فکری را ارزیابی میکند. این شاخص متشکل از سه متغیر، شاخص عمومی حمایت از مالکیت فکری، حفاظت از ثبت اختراع و کپی‌رایت است. اندازه‌گیری نظرات متخصصین مرتبط در مورد سطح حقوق مالکیت فکری در کشورها اولین فاکتور است.

محدودیت‌های مرتبط با داده‌های مهاجرین متخصص با تمرکز بر روی مخترعین مهاجر به عنوان نمایندگان متخصصین مهاجر تا حدودی مرتفع می‌شود. اطلاعات این افراد را می‌توان از درخواست‌های ثبت اختراع، پتنت، استخراج نمود. اطلاعات مهاجرتی مخترعین گزینش مناسبی برای مطالعه تمایل متخصصین مهاجر به مناطق خاص برای هجرت است؛ چون، اولاً این آمار بر روی گروه خاصی از نیروی انسانی با مهارت بالا تمرکز می‌کند. دوماً مخترعین به دلیل خلق دانشی قابل تبدیل به صنعت و فناوری، دارای اهمیت ویژه اقتصادی در میان متخصصین و یا دانش‌آموختگان هستند. ثالثاً مطالعاتی وجود دارد که به بررسی مخترعین مهاجر و نقش دیاسپورای فکری با تخصص بالا می‌پردازد  که نشانی از تواتر استفاده از مخترعین مهاجر به عنوان نماینده مؤثرتر گروه متخصصین مهاجر است.

گزارش آماری وایپو درخواست‌های معاهده بین‌المللی پتنت را مبنا قرارداده و با استفاده از اطلاعات مندرج در آن‌ها شامل کشور محل اقامت و ملیت مخترع، تنگناهای عدم قطعیت در مورد وضعیت مهاجرت مخترعین را مرتفع نمود. بدین ترتیب آمار ارائه شده علاوه بر استفاده از اطلاعات مستقیم اظهارشده توسط مخترع در مورد وضعیت مهاجرت در بازه زمانی وسیع ۲۰۱۲ – ۱۹۷۶، بدلیل آنکه درخواست‌های ثبت اختراع تحت معاهده بین‌المللی پتنت کمتر تحت تأثیر خصوصیات سیستم‌های پتنت ملی قرار می‌گیرد و نتیجتاً دارای ارزش ایجاد شده بیشتری نسبت به پتنت‌های سایر دفاتر ثبت اختراع است، کارآتر هستد.

جدول ۱ نشان می‌دهد که درصد چرخش نخبگان برای دوره ۲۰۱۰ - ۲۰۰۶ برای آمریکای شمالی ۹/ ۸۵ ، اروپا ۸ / ۴۲ و آسیا ۲ / ۱۵ است. با توجه به اینکه درصد چرخش مخترعین برابر ۵۰، نشان‌دهنده توازن کامل بین مهاجرت مخترعین کشور به خارج و مهاجرت مخترعین به داخل یک کشور و مقدار ۱۰۰ نشان دهنده بهترین عملکرد کشور در جذب مخترعین است، آسیا بعد از آفریقا در چرخش نخبگان ضعیف‌ترین عملکرد را داشته است. عملکرد آمریکای شمالی در چرخش نخبگان با فاصله زیادی از دیگران در صدر قرار دارد. این بررسی اولیه نشان‌دهنده وجود مسئله عدم توازن چشمگیر مهاجرت مخترعین در آسیا است.

جدول ۱ - آمار مخترعین مهاجر به تفکیک سطح درآمد مطابق با تعریف بانک جهانی در سال ۲۰۱۲

 

 

 

جدول ۲ نشان دهنده جمع مخترعین به کشور و همچنین مخترعین از کشور در فاصله سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۲ برای چند کشور انتخابی با سطوح پیشرفت متفاوت است. دسته‌بندی کشورها براساس سازمان یونیدو (UNIDO)،در سال ۲۰۱۳ انجام شده است.

 

جدول ۲ – آمار مجموع مخترعین چند کشور انتخابی در فاصله ۱۹۹۰ – ۲۰۱۲

 

در مقاله‌ای جداگانه به بررسی راهکارهایی برای مدیریت و کنترل چرخش نخبگان با ابزار توسعه حق معنوی نوآوری و الگوبرداری از کشورهای موفق می‌پردازیم

چرخش نخبگان در ایران و الگوبرداری از کشورهای موفق